تاریخچه حمل و نقل ریلی در ایران

سابقه ساخت اولین راه آهن در ایران به سال 1267 هجری شمسی بر می گردد که بین شهر تهران و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی کشیده شد، لیکن تاریخ شکل گیری و مطالعه جامع قطار شهری در تهران از سال 1350 آغاز و در سال 1354 قانون تاسیس شرکت راه آهن شهری تهران و حومه(مترو) تصویب گردید و دو سال بعد عملیات اجرایی احداث مترو در تهران آغاز شد که بدلیل جنگ از سال 1359 تا 1365 متوقف گردید.

اولین خط مترو حومه ای در مسیر تهران_کرج در سال 1377 به بهره برداری رسید و در حال حاضر خطوط 1، 2 ، 5 و بخشی از خط 4 متروی تهران در حال بهره برداری و خطوط 3، 6 ، 7 و باقیمانده خط 4 در دست احداث می باشد.

با پیشرفت احداث خطوط مترو در تهران، سایر کلان شهرها نیز به تدریج مطالعات خود را در زمینه احداث سیستم های ریلی تکمیل و آغاز کردند به نحوی که هم اکنون در حال احداث، مطالعات نهایی و یا انعقاد قرار داد می باشند که با توجه به عوامل موثر در انتخاب مسیر، انواع سیستم های قطار سبک، مترو یا قطار هوایی را انتخاب نموده اند.  

به عنوان مثال در شهر کرج علاوه بر یک خط حومه ای، 4 خط قطار سبک و یک خط قطار هوایی از نوع منوریل پیشنهاد و مصوب گردیده است. در شهر قم نیز دو خط قطارشهری مورد مطالعه قرار گرفت که پس از انجام مطالعات، یک خط بصورت منوریل و خط دیگر از نوع قطار سبک زیرزمینی انتخاب گردید. لکن بدلیل تقاضای بالای مسافر در مسیر منوریل و همچنین امکان راه اندازی سریع تر و کم هزینه تر آن نسبت به قطار زیرزمینی، احداث منوریل در اولویت قرار گرفت و طراحی و ساخت آن در سال 1388 آغاز گردید.

بررسی و مقایسه انواع سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی‌

سیستم حمل ونقل شهری

الف- سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی

ب - سیستم‌های حمل‌و‌نقل خصوصی

شاخص ها و موازین حمل ونقل عمومی عبارتند از:

1- متوسط ضریب بار در وسایل نقلیه عمومی

2-  تعداد و سهم سفرهای روزانه انجام شده با وسایل نقلیه همگانی

3-متوسط زمان انتظار برای سوارشدن به وسیله نقلیه همگانی

4-سطح خدمت

5-مقایسه متوسط زمان سفرهای پیاده جهت استفاده از وسایل نقلیه عمومی ‌با مقادیر استاندارد

6-میزان درآمد

سیستم‌های حمل‌و‌نقل عمومی درون شهری

2-  سیستم های ریلی

- تراموا

تراموا از قدیمی‌ترین و ساده‌ترین انواع سیستم‌های ریلی درون شهری با سابقه بیش از 150 سال بهره‌برداری است که بسیاری از شهرهای مختلف دنیا با وجود پیشرفت‌های وسیع در صنعت ریلی کماکان از این سیستم برخوردار بوده و عمده شهرهای اروپای مرکزی دارای این سیستم در بافت مرکزی شهر و به صورت شبکه‌ای می‌باشد.

قطار سبک شهریLight Rail Transit ) LRT (

قطار سبک شهری نوع ارتقا یافته سیستم تراموا می‌باشد که در اغلب موارد به صورت راه آهن همسطح در حاشیه شهر و یا به صورت قطار حومه‌ای سرویس‌دهی می‌کند.

مونوریل

سیستم مونوریل نوع متفاوتی نسبت به سیستم راه‌آهن دوریله با سابقه بیش از 50 سال بوده که صرفا بر روی یک ریل مرکزی حرکت میکند

حمل‌و‌نقل سریع ریلی (مترو)

سیستم قطارهای سنگین  یا مترو   از قدیمی‌ترین و متداول‌ترین سیستم‌های ریلی درون شهری با سابقه حدودا 150 ساله می‌باشد که در کلان ‌شهرهایی مانند مسکو، نیویورک و لندن عمده‌ترین سیستم حمل‌و‌نقل عمومی محسوب می‌گردد و اغلب کلان‌شهرهای دنیا در بافت مرکزی، حاشیه‌ای و یا حومه‌‌ای خود، دارای این سیستم به صورت شبکه‌ای و با سطح پوشش بالای 7700 کیلومتر خط متروی درون شهری می‌باشند.

مترو مشتمل بر سیستم‌های متروی حومه شهری، متروی درون شهری و قطارهای رفت و برگشتی  با کاربری خاص است که مهم‌ترین ویژگی آن توانایی عبور همسطح، زیر زمینی و یا مرتفع بر روی پل، بدون عبور از بافت متراکم شهری و با سرعت متوسط بهره‌برداری 60-40 کیلومتر بر ساعت و با سرفاصله زمانی حداقل 90 تانیه (متروی مسکو) و عموما 180 ثانیه است که نسبت به سایر سیستم‌های ریلی درون شهری از سرعت بهره‌برداری و شتاب‌گیری بیشتری برخوردار بوده و نیروی کشش آن به صورت برقی با شبکه بالاسری و یا ریل سوم است.

مقایسه سیستمهای ریلی نام برده شده به اختصار

1-به لحاظ ظرفیت مسافر جابجا شونده و سرعت بهره‌برداری، سیستم مونوریل و LRT از توان نسبتا یکسانی برخوردار است. این در حالی است که سطح ایمنی، ویژگی‌های زیست محیطی و زیبایی سیستم مونوریل نسبت به سایر شقوق ریلی درون شهری بالاتر است.

2-مترو با توجه به صعوبت و هزینه‌های اجرایی، زمان زیاد جهت احداث نسبت به سایر سیستم‌ها از مقبولیت کمتری برخوردار بوده و صرفا در صورتی که تقاضای ترافیک ریلی بیش از 40000 هزار نفر در ساعت در یک جهت باشد و سرعت بهره‌برداری مورد نظر نیز بیش از 30 کیلومتر برساعت باشد، توجیه‌پذیر است.

3-سیستم LRT با توجه به انعطاف پذیری بالا در مورد نوع ناوگان، نوع عبور مسیر به صورت همسطح، زیرزمینی و یا مرتفع، از دامنه گسترده‌ای برخوردار می‌باشد که از یک طرف با سیستم تراموا همپوشانی فنی و بهره‌برداری داشته و از جانب دیگر علاوه بر مشترکات ترافیکی و بهره برداری با سیستم مونوریل، با سیستم مترو نیز قابل رقابت است.

4-تراموا به عنوان سبک‌ترین سیستم ریلی درون شهری با هزینه احداث کم، سرعت اجرایی بالا، کمترین سطح ایمنی، ظرفیت مسافری کم و سرعت متوسط بهره‌برداری کم، تنها در حالتی که تقاضای مسافری جوابگوی این سیستم بوده و امکان سیر مختلط این سیستم از معابر و شریان‌های ترافیک شهری همراه با خودروهای خصوصی و عمومی و عابرین پیاده وجود داشته باشد می‌تواند راهگشا باشد. لذا این سیستم تنها در نقاط خاصی از معابر که امکان برقراری ضوابط خاص ترافیکی اعم از ترافیک عابر و موتوری وجود داشته باشد، قابل رقابت با سایر شقوق ریلی می‌باشد.

جدول مقایسه شاخص‌های سیستم‌های مختلف ریلی درون شهری با یکدیگر

معرفی سیستم منوریل

تعریف منوریل:

هرگونه سیستم حمل و نقل ریلی که در آن عرض بوژی قطار از عرض ریل بیشتر بوده وبرروی یک ریل سوار یا آویزان باشد منوریل گویند

تقسیم بندی انواع منوریل

الف: از دیدگاه نوع سیستم

1- سوار شونده

2- معلق

ب: از دیدگاه نحوه هدایت ناوگان

1- با راننده

2- تمام اتوماتیک

تاریخچه منوریل

اولین مونوریل در وپرتال آلمان و در سال 1901 افتتاح گردید که هنوز هم فعال است. ولی پیدایش آن به صورت امروزی و مدرن از ژاپن بوده است که در سال 1951 در شهر توکیو و در پارک تفریحی توشیما به طول 160 متر بود که پس از چند سال بهره‌برداری تعطیل گردید. بعد از آن، سیستم مونوریل بعدی در همان توکیو و در در باغ وحش یونیو در سال 1957 به طول 320 متر و به صورت سیستم معلق بهره‌برداری گردید که هنوز هم این سیستم در دست بهره‌برداری است.

مونوریل مشتمل بر دو نوع سیستم ایستا  و معلق  است که در اولی، قطار بر روی سازه حرکت کرده و در دومی، قطار از سازه بوسیله آویزه‌های فولادی مجهز به چرخ‌های غلطانی آویزان است.

مهمترین ویژگی مونوریل توانایی عبور غیرهمسطح به صورت مرتفع بر روی پل و با آلودگی صوتی کم به دلیل استفاده از چرخ‌های لاستیکی و عبور از بافت متراکم شهری، حومه‌ای و یا نقاط خاصی مانند مراکز تفریحی، باغ وحش‌ها، فرودگاه‌ها، مراکز تجاری و خرید با تمرکز جمعیتی در چند نقطه خاص با سرعت متوسط بهره‌برداری 35-30 کیلومتر بر ساعت است که البته سرعت حداکثر آن می‌تواند 80 کیلومتر بر ساعت نیز باشد. هر چند که در نوع مونوریل‌های فوق سریع با بهره‌گیری از سیستم قطارهای مغناطیس  تا سقف 500 کیلومتر برساعت نیز امکان استفاده از آن وجود دارد.

مزایای سیستم منوریل

1- دارای توجیه اقتصادی

2- توان جابه جایی حجم بالای مسافرین درون شهری

3-کاهش مصرف انرژی

4- ایمنی بالای سیستم

5- عدم آلودگی محیط زیست

6-عدم نیاز به حفر تونل

7- امکان ساخت بسیاری از قطعات بصورت پیش ساخته

8- قدرت مانور فراوان جهت عبور از معارضین و موانع مسیر

9- قابلیت تطبیق با محیط پیرامون شهری (توانایی عبور و احداث مسیر درون ساختمانها، هتل ها و مراکز تجاری)

روند اجرای پروژه

پس از ابلاغ قرارداد به مشارکت مپنا کیسون برنامه ریزی مراحل اجرای  پروژه شروع ومقدمات کار از جمله تحویل زمین کارگاه، پرداخت قسط اول پیش‌پرداخت و انتخاب مشاور کارفرما صورت پذیرفت. در این راستا انجام مطالعات مسیر، عملیات نقشه‌برداری، انجام آزمایشات ژئوتکنیک و سایر مطالعات بخشهای مختلف نظیر مطالعات بهره برداری، مطالعات تعیین ناوگان و تجهیزات مورد نیاز و مطالعات هیدرولیک و هیدرولوژی تاثیرات احداث مسیر در بستر رودخانه انجام گردید. در بخش اجرا تجهیز کارگاه و احداث کمپینگ در دستور کار پیمانکار قرارگرفت.باپیشرفت مطالعات هماهنگی های لازم با ارگانها و مسئولان شهری جهت اخذ مجوزهای مورد نیاز  صورت پذیرفت

طول کل مسیرپروژه معادل18/4کیلومتر و در 2  فاز عملیاتی مورد تصویب قرار گرفت .  گزارش حاضر مربوط به فاز اول پروژه منوریل قم می باشد که به مرحله اجرایی رسیده است.

طول مسیر فاز اول این پروژه   6/9 کیلومتر  ، حدفاصل ایستگاه پایانه اصلی ( دپو ) تا ایستگاه مصلی ،  می باشد.

طول مسیر فاز دوم این پروژه  11/5  کیلومتر ،  حدفاصل ایستگاه مصلی تا ایستگاه شهرک پردیسان ،  می باشد.

مشخصات ایستگاه

در طول مسیر پروژه از دپو تا مصلی 8 ایستگاه برای ساخت در نظر گرفته شده است که از این 8 ایستگاه پنج ایستگاه آن در فاز اول پروژه می بایست احداث شوند، که عبارتند از:

1- ایستگاه فرهنگیان 684+1

2- ایستگاه موسی صدر 651+2

3- ایستگاه رضوی 458/69+3

4- ایستگاه رجایی 198/19+4

5- ایستگاه مصلی 682+6